Լիա Բադոյան

Պատկերացնենք, թե մենք որևէ այլ երկրում ենք։ Առաջինը, որ կնկատենք, այն է, որ այդ երկրում մարդիկ խոսում են մեզ համար անհասկանալի լեզվով։ Դա է պատճառը, որ մենք այդ լեզուն անվանում ենք օտար։ Սակայն նույն այդ լեզուն մայրենի է դրանով խոսող մարդկանց կամ այդ երկրի ժողովրդի համար։ Յուրաքանչյուր ժողովուրդ ունի իր մայրենի լեզուն, որով նա խոսում է, գրում, հաղորդակցվում։ Ամենավաղ մանկությունից, երբ մարդն իր առաջին բառերն է արտասանում, սկսում է խոսել այն լեզվով, որը ավելի ուշ նրա կողմից արդեն գիտակցվում է որպես մայրենի լեզու։ Սովորաբար հենց մայրենի լեզվով են մարդիկ մտածում, ստեղծագործում, աղոթում, թերթեր տպագրում, ռադիո-հեռուստատեսային հաղորդումներ վարում և այլն։ Հայերի մայրենի լեզուն հայերենն է։ Յուրաքանչյուր ժողովրդի, ազգի գլխավոր հատկանիշը, որով նա տարբերվում է մյուսներից, հենց նրա մայրենի լեզուն է։ Հայերենը ոչ միայն մեր մայրենի լեզուն է. հայերենը նաև Հայաստանի Հանրապետության պետական լեզուն է։

Հայոց լեզուն աշխարհի հնագույն և հարուստ լեզուներից է։ Այն անցել է զարգացման բազմադարյան ուղի։ Մաշտոցյան գրերի գյուտից հետո, այսինքն` վերջին 1600 տարվա ընթացքում, գրավոր հայերենն անցել է երեք փուլ` գրաբար, միջին հայերեն և աշխարհաբար։ Աշխարհաբար հայերենը շարունակեց զարգանալ երկու ճյուղով, այդ պատճառով մենք այսօր ունենք երկու գրական լեզու` արևելահայերեն և արևմտահայերեն։

Ուշադի՛ր կարդացեք այս երկու բանաստեղծությունների հատվածները. Ինչո՞ւ ապշած ես,

 Լըճա՛կ, Ու չեն խայտար քու ալյակք,

Մի՞թե հայլվույդ մեջ անձկավ Գեղուհի՞ մը նայեցավ։

Պետրոս Դուրյան

Ես իմ անուշ Հայաստանի արևահամ բառն եմ սիրում,

 Մեր հին սազի ողբանվագ, լացակումած լարն եմ սիրում,

Արնանման ծաղիկների ու վարդերի բո՛ւյրը վառման,

Ու նաիրյան աղջիկների հեզաճկուն պա՛րն եմ սիրում։

 Եղիշե Չարենց

 Ի՞նչ նմանություններ և տարբերություններ եք տեսնում։

Երկու բանաստեղծություններն էլ հայերեն են, սակայն դրանցից առաջինը հյուսված է արևմտահայերենով, իսկ երկրորդը` արևելահայերենով։ Հայոց պատմությունն այնպես է ընթացել, որ մի որոշ ժամանակ մեր հայրենիքը բաժանված է եղել երկու մասի` Արևմտյան և Արևելյան։ Արևելյան Հայաստանում ձևավորվեց արևելահայերենը, իսկ Արևմտյան Հայաստանում՝ արևմտահայերենը։ Այսպիսով, հայոց լեզվի այս երկու տարբերակների գոյությունը պայմանավորված է հայ ժողովրդի պատմական ճակատագրով։ 19-րդ դարում, երբ ձևավորվում էր աշխարհաբարն իբրև գրական լեզու, Հայաստանը բաժանված էր Արևելյան և Արևմտյան մասերի։ Դրանցից յուրաքանչյուրն ուներ իր տնտեսական, քաղաքական և մշակութային կյանքի կենտրոնը։ Արևելյան Հայաստանում այդպիսի կենտրոն էր Արարատյան դաշտը, արևմտահայերի համար` Կոստանդնուպոլիսը։ Հիմնականում Արարատյան և Կոստանդնուպոլսի խոսակցական լեզուներն էլ դարձան այն հիմքերը, որոնց վրա զարգացան հայոց լեզվի երկու ճյուղերը։

Ընթերցանության համար

• Աշխարհի ժողովուրդները խոսում են ավելի քան 3000 լեզուներով, այդ շարքում հայերենը` խոսողների թվով, առաջին հարյուրյակի մեջ է։

 • Լեզուներից միայն 13-ով են խոսում 50 միլիոնից ավելի մարդիկ` անգլերեն, իսպաներեն, ռուսերեն, գերմաներեն, ֆրանսերեն, իտալերեն, չինարեն, հինդի, ճապոներեն, արաբերեն և այլն։ Ով գիտե այդ լեզուները, կարող է հաղորդակցվել աշխարհի բնակչության 2/3-ի հետ։

• Հայերենը այն տասը լեզուներից է, որոնցով ամենից վաղ են տպագրական տառեր ձուլվել, ինչպես օրի[1]նակ` գերմաներենը, իտալերենը, ֆրանսերենը, ֆլա[1]մանդերենը, եբրայերենը, արաբերենը, անգլերենը, սլավոներենը։

 • Առաջին հայ տպագիր գիրքը` «Ուրբաթագիրք» բժշկա[1]րանը, լույս է տեսել Վենետիկում (Իտալիա) 1512 թվականին, տպագրության գյուտից 57 տարի հետո։ Հայ առաջին տպագրիչը Հակոբ Մեղապարտն է։ 2012թ. մեծ շուքով նշվեց հայ գրատպության 500–ամ[1]յակը, իսկ Երևանը ճանաչվեց Գրքի համաշխար[1]հային մայրաքաղաք:

 • Մատենադարանի հազարավոր ձեռագրերի մեջ ամենամեծը Մշո Ճառընտիրն է, որն ունեցել է հետաքրքրական ճակատագիր։ 1204 թվականին թուրք սելջուկները սպանում են այս ձեռագրի տիրոջը և կողոպտում նրա ունեցվածքը։ Հայերը դրամ են հավաքում, հետ են գնում ձեռագիրը և պահում Մշո Առաքելոց վանքում։ 1915 թվականին եղեռնից հրաշքով փրկված գաղթականներն իրենց հետ տանում են գիրքը, որը կշռում էր ավելի քան 2 փութ (32 կգ)։ Ձեռագիրը բաժանում են երկու մասի, մի մասը հասցնում են Էջմիածին, մյուսը թաքցնում են Էրզրումի եկեղեցու բակում, հայտնաբերվում է պատահաբար և հետագայում միացվում մյուս կեսին։ Գրքի 19 թերթ այժմ պահվում է Վենետիկի Մխիթարյան միաբանության գրադարանում:

От деревни до ближнего леса дорога шла через широкое поле. Идёшь по
нему в летний день – солнце печёт, жара.
Но как раз на половине пути, у самой дороги, росла берёза…
Кто бы из леса в деревню или обратно ни шёл, обязательно сядет и
отдохнёт в прохладной тени под старым деревом. Кругом всё поле даже
блестит от солнца, а под густой берёзой всегда прохладно. Над головой
зелёные листья шумят, будто зовут присесть и передохнуть немножко.
Вот и прозвали эту берёзу „Передышкой”.
Ранней весной, только пригреет солнце, а Передышка уже зазеленела,
стоит среди поля нарядная, усыпанная молодыми листочками.
А осенью Передышка становится вся жёлтая. Подует ветер, и полетят с
дерева золотые листья. Целые стаи перелётных птиц садились передохнуть на берёзу. Но вот однажды осенью собрали ребята в лесу сухие ветки и возвращались домой. Дошли они до берёзки и присели отдохнуть. Посидели немного, а потом кто-то из них предложил:
– Давайте костёр разожжём, погреемся и картошку испечём.
Сказано – сделано. Наломали сухих веток, стали их зажигать, а они не
горят. Ветром огонь задувает.
– Постойте! – кричит один из мальчиков. – Тащите-ка ветки к берёзе.
Она наш костёр от ветра закроет.
С тех пор стали ребята между корнями берёзы костёр разводить,
картошку печь. Огонь разжигать было очень удобно: надерут коры с той же
берёзы, она хорошо горит, в один миг костёр разгорается.
Всю кору внизу с дерева ободрали. А между корнями получилась
большая чёрная дыра – настоящая печь.

Դուք արդեն գիտեք, որ նյութերը բնության մեջ հիմնականում հանդիպում են խառնուրդերի ձևով: Դիտարկենք ջրի ու շաքարի խառնուրդը: Այն համասեռ խառնուրդ է, որում շաքարի լուծված մասնիկները տեսանելի չեն: Պատճառն այն է, որ շաքարի մոլեկուլները հավասարաչափ բաժանվել են ջրի մոլեկուլների միջև: Նման խառնուրդից շաքարը կարելի է առանձնացնել միայն ջուրը գոլոշացնելով: Այդպիսի խառնուրդը կոչվում է լուծույթ: Շաքարի լուծույթում շաքարը լուծված նյութ է, իսկ ջուրը լուծիչը: Այսպիսով լուծույթը համասեռ խառնուրդ է կազմված լուծիչից և լուծված նյութից: Հաճախ անհրաժեշտ է լինում պարզել, թե լուծված նյութը լուծույթի որ մասն է կազմում:

Օրինակ եթե 1կգ. կերակրի աղը (NaCl) լուծենք 5կգ. ջրում (HշO), կստանանք 6կգ. զանգվածով լուծույթ: Այս դեպքում կերակրի աղը կկազմի լուծույթի 1\6 մասը: Դա լուծված նյութի զանգվածի հարաբերությունն է լուծույթի զանգվածին, որն անվանում ենք լուծված նյութի զանգվածային բաժին:

Ենթադրենք ՝ կաղամբի թթու պատրաստելու համար մեզ անհրաժեշտ է կերակրի աղի 1\10 զանգվածային բաժնով 20 կգ. լուծույթ: Պարզենք, թե այդ լուծույթը պատրաստելու համար որքան կերակրի աղ և որքան ջուր է անհրաժեշտ:

Ըստ բերված տվյալների՝ կերակրի աղը պետք է կազմի լուծույթի 1\10 մասը: Հաշվելք 20 կգ-ի 1\10 մասը. (20:10)x1=2 (կգ կերակրի աղ) 20-2=18 (կգ ջուր) Պրզվեց, որ կերակրի աղը պետք է վերցնել 2կգ, իսկ ջուրը ՝18կգ:

Լուծույթները կյանքի համար կարևոր նշանակություն ունեն: Օրինակ՝ բնական ջուրը լուծյթ է, առանց որի կյանքն անհնար է: նրա մեջ լուծված աղերը, թթվածինը, ածքաթթու գազը և մազմաթիվ այլ նյութեր մարդու օրգանիզմի համար ունեն կարևոր նշանակություն: Ջրային լուծույթներ են արյունն ու ստամոքսահյութը: Մարդկանց կենդանիների և բույսերի բջիջները պարունակում են օրգանական և անօրգանական տարբեր նյութերի ջրային լուծույթներ: Կենցաղմ օգտագործվող ջրային լուծույթներից են կերակրի աղի, քացախաթթվի, շաքարի լուծույթները: Ջրային լուծույթներ են նաև մրգային հյութերը, տարբեր տեսակի խմիչքները և այլն:

Հայոց պատմական հայրենիքի մի հատվածում է Հայաստանի Հանրապետությունը։ Հայաստանի Հանրապետությունը կրճատ անվանում են Հայաստան։ Հայաստանի Հանրապետությունը զբաղեցնում է Հայկական լեռնաշխարհի հյուսիսարևելյան բարձրադիր մասը։

Այստեղ նույնպես, ինչպես Հայկական լեռնաշխարհի մյուս հատվածներում, շատ են բարձր լեռները և արագահոս լեռնային գետերը։ Երկնքից կախված չորս հսկա զանգերի է նման քառագագաթ Արագածը` Հայաստանի Հանրապետության ամենաբարձր լեռը (4090 մ)։ Արագածի լանջերը, դեպի հարավ իջնելով, աստիճանաբար ձուլվում են Արարատյան դաշտին։

Չորս հսկա զանգերի է նման քառագագաթ Արագածը: Հյուսիսային և հյուսիսարևելյան կողմերից հանրապետությունը պարուրված է Վիրահայոց, Փամբակի և Սևանի լեռների երկարաձիգ շարքերով, իսկ հարավում վեր են խոյանում Զանգեզուրի լեռները։ Դրանց միջև հոսում են Հրազդան, Որոտան, Դեբեդ և այլ մեծ ու փոքր գետեր։ Հայաստանի ընդերքը հարուստ է օգտակար հանածոներով։ Դեռ անհիշելի ժամանակներից Հայկական լեռնաշխարհի տարբեր մասերում զբաղվել են մետաղաձուլությամբ։ Գիտնականներից շատերը համարում են, որ Հայաստանում են առաջին անգամ ձուլել բրոնզ և երկաթ։ Հատկապես նշանավոր են Երևանի տարածքի Շենգավիթ և Արմավիրից ոչ հեռու գտնվող Մեծամոր հնավայրերում հայտնաբերված ձուլարանները, որտեղ շուրջ 5000 տարի առաջ զբաղվել են բրոնզի, ոսկու, հետագայում` երկաթի ձուլմամբ։ Այժմ Հայաստանում շահագործվում են պղնձի, ոսկու, մոլիբդենի և այլ մետաղների մի քանի հանքավայրեր։ Մեր երկիրը հարուստ է նաև շինանյութերով։ Արժեքավոր են բազմերանգ տուֆի, բազալտի, գրանիտի, մարմարի հանքավայրերը։ Տուֆակերտ են Հայաստանի բնակավայրերի, այդ թվում` Երևանի բազմաթիվ շինություններ։ Հենց այդ պատճառով էլ Երևանն անվանում են վարդագույն քաղաք։ Մեր ազգային հարստություններից են հանքային ջրերի մեծ պաշարները։ Դրանք հայտնի են ոչ միայն Հայաստանում, այլև նրա սահմաններից դուրս. Ջերմուկի, Բջնիի, Դիլիջանի, Արզնու առողջարար հանքային ջրերը արտահանվում են շատ երկրներ։ Հայաստանը բոլոր հայերի հայրենիքն է։

Ինչպես գիտենք, Հայաստանում, հայերից բացի, ապրում են նաև այլազգիներ` եզդիներ, ասորիներ, ռուսներ, հույներ և այլք։ Հայաստանի բնակչության շուրջ մեկ երրորդը բնակվում է մայրաքաղաք Երևանում։ Իր մեծությամբ հանրապետության երկրորդ քաղաքը Գյումրին է: Այն Հայաստանի հին քաղաքներից է, որտեղ պահպանվել են պատմաճարտարապետական արժեք ունեցող բազմաթիվ կառույցներ: Գյումրին նշանավոր է իր յուրօրինակ հումորով։ Փամբակ գետի անտառապատ հովտում է մեծությամբ հանրապետության երրորդ քաղաքը` Լոռու մարզկենտրոն Վանաձորը: Հայաստանը հարուստ է բնական պաշարներով, որակյալ աշխատուժով, որոնք տնտեսական զարգացման համար խիստ կարևոր են։

Յուրաքանչյուր հայ մարդու համար նվիրական գործ պետք է դառնա հայրենիքը շենացնելը։